priredio: doc. dr. Safvet Halilović
Islamska civilizacija i njeni uticaji na Zapad
Islam i njegovi sljedbenici su izgradili civilizaciju koja je više od hiljadu godina imala dominantnu ulogu na svjetskoj pozornici. Jedna od najvažnijih specifičnosti islamske civilizacije je u činjenici da je riječ o civilizaciji uravnoteženosti i srednjega puta koja je spojila nauku i vjeru, uspostavila ravnotežu između duha i materije i nije razdvojila ovaj od budućeg svijeta.
To je bitna odlika islamske nad drugim civilizacijama koje primarnu pažnju poklanjaju materijalnoj strani života, tjelesnim potrebama i ljudskim porivima, pridajući, putem iznalaženje mogućnosti što bržeg zadovoljenja potreba za užitkom, veću pažnju ovosvjetskom životu, ne nalazeći odgovarajuće mjesto za Uzvišenog Stvoritelja i budući svijet u svojoj filozofiji i svome misaonom i obrazovnom organizovanju. Islamska civilizacija zbližila je čovjeka s Uzvišenim Stvoriteljem, povezala Zemlju s nebesima, ovaj svijet potčinila budućem, spojila duh i materiju, uspostavila ravnotežu između razuma i srca, napravila spoj između nauke i vjerovanja – podigavši značaj moralnog uzdizanja na razinu značaja materijalnog uspona. Zahvaljujući tome, islamska civilizacija dala je veliki doprinos razvoju svjetske civilizacije. Autor je u ovom radu, koji je kao referat (na arapskom jeziku) podnio na Međunarodnom simpoziju u Granadi, ustvari, pokušao rasvijetliti najvažnija obilježja arapsko-islamske civilizacije u Španiji i njihov značaj na znanstven i tehnološki preporod Zapada.
Područja arapsko-islamske civilizacija u Španiji
Arapsko-islamska civilizacija u Španiji obuhvata mnogobrojna područja koja su ostavila tragove na Iberijskom poluotoku i u Evropi. Kulturna klima kojom je odisao Andalus, rezultirala je zaživljavanjem raznih aspekata nauke i kulturne misli. Osnivane su škole, otvarane brojne bilbioteke i pribavljane knjige, tako da je većina ljudi opismenjena. Cvjetala je književnost i umjetnost. Podizane su građevine, zajedno s općim i posebnim tekovinama izvorne islamske umjetnosti. Kao rezultat tog pokreta Kordova je postala prijestolnica civilizacije, ne samo u Španiji, već i na Zapadu uopće. U njoj su osnovane škole: medicinska i tehnička, te općeobrazovne i druge stručne škole, a izgrađene su i bolnice, hemijske fabrike i opservatoriji. Kordovski univerzitet je bio veličajan svjetionik misli, kulture, sveobuhvatni držač bajraka arapsko-islamske civilizacije. Otuda je Kordova mogla biti zavičaj nauka, u kojem je obitavao veliki broj učenjaka i eksperata medicinske, farmaceutske, hemijske, astronomske, matematičke nauke, botanike i drugih prirodnih nauka. Zastupljene su bile i neke društvene nauke, poput filozofije, logike, prevodilaštva i druge. Zato su je pohodili putnici i namjernici iz različitih evropskih zemalja koji su tragali za naukom i znanjem.
Ovaj naučni i civilizacijski pokret nije se svodio samo na Kordovu, već obuhvatao i druge špansko-islamske gradove, kao što su Granada, Toledo i drugi, koji su bili pod arapsko-islamskom upravom. Historijski izvori navode da su se mladići iz Evrope, naročito iz Italije i Francuske, natjecali da dođu na studij na neki od islamskih univerziteta u Andaluziji. Jedan od onih koji su studirali na Kordovskom univerzitetu bio je i Gerbert, koji je kasnije postao papa, poznat pod imenom Silvester Drugi. On je u Italiju donio matematičku znanost i arapske brojke.
Isti izvori ističu da je Evropa, posredstvom grada Toleda u kojem se odvijala živa aktivnost prevođenja s arapskoga na latinski jezik, upoznala Aristotelove spise. Tu su prevedeni i brojni Platonovi i Galenovi spisi, zatim filozofijski spisi Ibn Sinaa, Al-Farabija, Ibn Tufajla, Ibn Badže i Ibn Rušda, te medicinski spisi Ibn Sinaa i Al-Razija. Veoma brzo, ti spisi su preneseni Evropom i postali nezaobilazna literatura na velikim evropskim univerzitetima. Ibn Sinino djelo Al-Qanun fi al-tibb smatrano je temeljinim priručnikom u medicinskim studijama u Evropi približno šest stoljeća. Stoga je nazivan Medicinskim jevanđeljem.
Široka aktivnost prevođenja s arapskog na latinski jezik nastavljena je i za vrijeme rekonkviste, pa i nakon pada Toleda, koji je od 519/1125. bio važan centar prevođenja, iz kojeg je nauka krenula u Evropu. Među najistaknutijim prevodiocima bio je Grerardus Cremonensi, zvani Toletanum, koji je u Toledo došao iz Italije 545/1150. godine. Njemu se pripisuje prijevod više od 100 knjiga, od kojih 21 iz oblasti medicine, a među njima i Al-Razijevo djelo Al-Mansuri i Ibn Sinino djelo Al-Qanun. Međutim, sasvim moguće je i da je neka od tih djela preveo i neki Kremonensijev đak, pod učiteljevim nadzorom, kao i da je neke prijevode Kremonensi uradio skupa sa svojim kolegama, a prije svih s orijentalistom Galipusom. U 12. stoljeću u prevođenju učestvuju Španci, te predstavnici drugih naroda. Kasnije je Alfonso Deseti (650/1252-683/1284.), kastiljanski kralj, osnovao nekoliko obrazovnih institucija i podsticao prevođenje s arapskoga na latinski jezik, a ponekad i na kastiljanski.
činjenica je da su naučni spisi koje su sastavljali muslimani, kako na Istoku tako i na Zapadu, nakon što su prevedeni na latinski i druge evropske jezike, sve do 17. stoljeća n.e., smatrani najvažnijim priručnicima na evropskim univerzitetima. Mnogi zapadnoevropski historičari priznaju da su ti spisi odigrali veličanstvenu ulogu u evropskoj renesansi, ističući da bi bez njih naučna i kulturna povorka na Zapadu bila odložena za još nekoliko stoljeća.
* * *
Različiti aspekti arapsko-islamske civilizacije najlakše se mogu spoznati na osnovama doprinosa u slijedećim područjima djelovanja:
Građevinarstvo i arhitektura. Građevinsko umijeće i arhitektura se upečatljivo ogledaju u izgradnji džamija, palača i planiranju gradova, kao što je grad Al-Zahra’ (madina Al-Zahra’) koji je sagradio ‘Abd al-Rahman al-Nasir. S parkovima, fontanama, javnim i posebnim kupatilima, Taj grad predstavlja prekrasan primjer dostignuća građevinarstva i arhitekture u sklopu arapsko-islamske civilizacije u Andalusu. Umijeće dekorisanja, crtanja i rezbarenja izvršilo je snažan utjecaj na Evropljane, posebno ono što je iza Arapa ostalo u Andalusu, kao što je Alhambra (Qasr al-hamra’) i Velika džamija u Kordovi.
Književnost i jezik. Vladari u Andalusu su se tokom vremena sve više zanimali za nauku i književnost. Pozivali su sebi književnike, mislioce i osigurali imuslove za plodno djelovanje. Pojavila se velika skupina pjesnika, učenjaka i književnika, koji su iza sebe ostavili sjajna djela u različitim naučnim oblastima. Cvjetalo je pjesništvo, pisanje poslanica, rasprava iz jezikoslovlja i gramatike. Zamah je dobilo i sastavljanje leksikona, pregleda i biografskih djela.
Vjera i vjerozakon. Pošto je islam bio najvažniji oslonac arapsko-islamske civilizacije u Andalusu, zanimanje za islamske nauke je predstavljalo znatno obilježje Andalusa. Otuda se pojavio pogolem broj napisa posvećen Kur'anu časnom i njegovim naukama, te Vjerovjesnikovom, s.a.v.s., hadisu, s predajama i komentarima, zatim raznovrsne studije u području fikha, teologije, filozofije i povijesti vjera.
Primijenjene nauke. Cvjetala je medicinska nauka, naročito u 5. i 6. stoljeću islamske ere, odnosno 11. i 12. stoljeću n.e. Andaluzijski ljekari i farmaceuti su bili veoma vješti u hirurgiji i pripravljanju lijekova. Osnivane su i bolnice. Napisani su deseci važnih medicinskih djela, kao što je Al-Kattanijevo (umro 420/1029.) djelo Al-Adwiya al-mufrada i Al-Zahrawijevo (umro 403/1012.) djelo Al-Ta'rif li man ‘agaz ‘an al-ta'lif.
Što se tiče matematike, škola koju je osnovao astronom Musallima al-Magriti (umro 394/1003.), koja je bila jedna od prvih takve vrste u Andalusu, pružila je vrijedne usluge toj nauci.
Na polju astronomije pojavili su se Ibn Barguth, Al-Zarqani i drugi.
To su bila najvažnija područja arapsko-islamske civilizacije u Andalusu koja je prolazila kroz različite faze i razdoblja, shodno političkim prilikama koje su se smjenjivale u Andalusu. Ono u šta nema sumnje, jeste da je ta civilizacija bila plod arapsko-islamskog mentaliteta, koji je uspio vješto napraviti spoj između vlastite specifične misli i manira koji su bili dominantni na Iberijskom poluotoku prije arapsko-islamskog osvojenja. Najsnažniji utjecaj arapsko-islamska civilizacija je ostvarivala zahvaljujući vjeri i jeziku. Zato su neki odvraćali od njih, dobrano i zato što su se svećenici sa zabrinutošću žalili da će latinskog jezika nestati među kršćanima, jer se oni sve više obraćaju onom što pišu muslimani na arapskom jeziku.
Andalus, most kojim je arapsko-islamska civilizacija prelazila na Zapad
Međutim, nema sumnje, da su muslimani itekako učestvovali u podizanju svjetske civilizacije, zaslugom velikana u različitim oblastima nauke. U bibliotekama širom svijeta danas postoje hiljade dokumenata koji posvjedočuju zasluge i dostignuća arapsko-islamske civilizacije u području astronomije, matematike, fizike, hemije, medicine, farmakologije, geografije, arhitekture i drugih grana nauke.
Ti historijski dokumenti jasno dokazuju kakav trag su ostavili Arapi u proizvodnji tekstila, papira, parfema, sapuna, mastila, voska, šećera, biljnih ulja, baruta, zatim u otkrivanju i usavršavanju mjernih isntrumenata, sata na kazaljku, hidrosata, te vodenice, vjetrenjače, teleskopa. Tu su i tehnologija livenja metala i kovanja novca, izrada oružja, medicinske opreme i hirurških instrumenata, zatim mostogradnja, kopanje kanala, izrada dolapa, izrada toplifikacijskih i rashladnih uređaja, uspostavljanje irigacionog sistema, otvaranje javnih kupatila, kontrolnih tornjeva, vojnih utvrđenja, drugih postrojenja i izuma za koje Zapad Arapima i njihovoj civilizaciji odaje priznanje za zasluge. Po tome je arapsko-islamska civilizacija svjetskoj civilizaciji uistinu pružila brojna dostignuća koja svijet i danas koristi, dugujući Arapima otkrivanje i prednjačenje u njihovoj upotrebi.
Također je značajno istaknuti da je Andalus, zahvaljujući svojim univerzitetima i zanosu u oblasti nauke, koji su oblikovali učenjaci – tragaoci za naukom, bibliotekama, prevodilačkim pokretima te sloboda misli i izražavanja, bio dio islamskog svijeta koji je imao presudnu ulogu u prenošenju tekovina arapsko-islamske civilizacije na Zapad.
U području filozofije su, primjerice, arapski učenjaci preveli najvažnije izvore antičke grčke filozofije i dalje je razvijali. Al-Kindi se proslavio razrađivanjem Platonovih i Aristotelovih naučavanja. Al-Farabi se pročuo po razrađivanju ideja o Sređenom naselju (Al-Madina al-Fadila), Ibn Sina se pročuo po produbljivanju racionalističke filozofije, Ibn Khaldun po teorijskoj razradi sociologije koja je, još uvijek, nezaobilazna u osvrtu na principe sociologije kao nauke u djelima brojnih sociologa i filozofa na Zapadu. Svojom filozofijom posebnu pažnju je na sebe skrenuo Ibn Rušd. Njegove filozofske ideje kasnije su razrađivali brojni istaknuti filozofi na Zapadu.
U oblasti matematike Al-Khawarizmi (jedan od astronoma halife Al-Ma'muna) uspostavio je principe algebre koja je kasnije prenesena cijelim svijetom. Evropa je od Arapa preuzela pojam nule i decimalnih brojeva, te izradu kalendara. Preuzela je i brojke koje se danas koriste u najvećem dijelu svijeta.
U području astronomije muslimani su izumili astrolab za utvrđivanje vremena svitanja, smrkavanja i vremena posta, da bi usavršili sistem izračunavanja – uočavajući i fakat paralela i meridijana. Usavršili su izračunavanje brzine glasa i svjetlosti, što je služilo kao polazište kasnijim bavljenjima Zapada tim pitanjima. Arapsko-muslimanskom učenjaku Al-Biruniju (362/973-440/1038.) pošlo je za rukom da otkrije kretanje Zemlje oko Sunca, što je Galileo Galilej (1564-1642.) ‘ponovo otkrio’, cijelih šest stoljeća kasnije. Arapski astronomi Al-Zarqali, Al-Fargali i Al-Fazari preveli su temeljne Ptolomejeve astronomske spise, dodajući im svoj udio, a oni su bili nezaobilazni izvori kasnijim evropskim istraživačima.
U oblasti medicine Arapi su bili daleko odmakli. Najistaknutiji akteri, kova Al-Razija, Ibn Sinaa i drugih, sastavljali su iscrpne leksikone koji su, nakon što su prevedeni na latinski jezik, tokom nekoliko stoljeća Evropljanima služili kao bazna literatura.
Slično je bilo i u drugim naukama, umijećima i umjetnostima. Arapsko-muslimanski učenjaci su dali svoj obol, kojim su pružili veličajan doprinos u podizanju svjetske civilizacije.
Naprijed smo već nagovijestili da je pokret prevođenja na latinski i druge evropske jezike došao do velikog izražaja u islamskoj Španiji (Andalusu), da se Evropa njime uistinu okoristila. Prevedene knjige su u srednjem vijeku prenošene i tako ostvarivale zapažen kulturni utjecaj u Evropi. Njihovo širenje i plodovi utjecaja uzeli su neusporedivo šireg maha izumom štamparije, početkom razdoblja renesanse. Medicinska i druga naučna literatura, prevedena s arapskog na latinski jezik, bila su prva štampana djela. Tako je Ibn Sinaov djelo Al-Qanun fi al-tibb, u Kremonensijevome latinskom prijevodu, doživjelo više štampanja u različitim gradovima, što govori o njegovoj popularnosti i velikom interesu za njim.
Svjedočenja nekih evropskih istraživača o ulozi Andalusa u evropskoj renesansi
Nema sumnje da Arapima muslimanima pripada istaknuta uloga u nastanku svjetskoga naučnog preporoda. Arapsko-islamska civilizacija je Evropi neosporno pružila presudnu pomoć u profilisanju preporoda. Postoje svjedočenja nekih objektivnih evropskih istraživača u kojim se ističe uloga učenjaka Arapa i muslimana uopće, kao i uloga islamske Španije, posebno u evropskom preporodu.
U redovima koji slijede, navest ćemo niz takvih svjedočenja. Prof. Albendet Nehru u djelu Pogledi iz historije svijeta (Lamahat min tarih al-‘alam), kad opisuje arapske učenjake kaže: ‘Oni su, uistinu, utemeljitelji savremene znanosti. Bagdad je bio iznad svih evropskih prijestolnica, osim Kordove, prijestolnice arapske Španije… Nužno je bilo pojavljivanje Ibn al-Haytama, Ibn Sinaa, Al-Khawarizmija, Al-Birunija, da bi se mogli pojaviti Galileo Galilej, Kepler, Kopernik, Njutn i drugi’.
Dr. Gustav Loubon u djelu Arapska civilizacija ističe: ‘Najčešće se Rodžeru Bejkonu (1214-1294.) pripisuju zasluge za najranije uvođenje empirijske metode i kritičkog posmatranja, kao temeljnih pretpostavki plodonosnoga naučnog istraživanja. U vezi s tim, trebalo bi znati da je to bilo načelo kojeg su se Arapi otprije pridržavali’. Isti autor na drugome mjestu kaže: ‘Ako se vratimo u 9. i 10. stoljeće n.e., kad je islamska civilizacija raskošno blistala u Španiji, vidjet ćemo da su kulturni centri u Evropi bili utvrđene kule koje je nastanjivala raspusna gospoda, koja se ponosila time što ne zna čitati, a obrazovani ljudi kršćani uglavnom su bili siromašni isposnici i svećenici. Primitivizam i barbarizam su dominirali Evropom, a da ona toga nije bila ni svjesna. Nije bilo nikakavog interesovanja za nauku, sve do 11. i 12. stoljeća, kad su se počeli pojavljivati pojedinci koji su željeli sa zajednice skinuti plašt neznanja, okrećući se prema muslimanima koji su u tome bili jedini predvodnici’.
U djelu Legacy of Islam, grupe autora orijentalista, stoji slijedeće: ‘Pouzdano se zna da su, u vrijeme dok je Evropa teturala pod teretom nevolja i zapuštenosti, materijalne i duhovne naravi, nuslimani u Andalusu podizali blistavu civilizaciju i ekonomski veoma dobro organizovan život. Andalužani su odigrali odlučujuću ulogu u razvoju nauke, filozofije, pjesništva i umjetnosti, izvršivši utjecaj i na najznamenitije aktere kršćanske misli 13. stoljeća, kao što su bili Toma Akvinski (1225-1274.) i Dante Aligijeri (1265-1321.). Španija je tada bila svjetiljka cijeloj Evropi’.
Prof. Viktor Robinson je, u kontekstu izlaganja usporedbe između islamske civilizacije u Andalusu i vladajućih prilika u Evropi, rekao: ‘Dok je Evropa svake večeri nakon zalaska Sunca zapadala u tamu, Kordova je bila osvijetljena uličnim svjetiljkama; dok je Evropu preplavljala nečistoća, Kordova je bila uzor čistoće; dok je Evropa bila oličenje prljavštine, Kordova je raspolagala s 1.000 (javnih) kupatila; dok je Evropa gazila blato, Kordova je imala popločane ulice s trotoarima; dok su krovovi dvoraca po Evropi bili označeni mnoštvom dimnjaka, zidovi kordovskih palača su bili ukrašeni arabeskama; dok se evropski prvaci nisu znali ni potpisati, arapska djeca u Kordovi su išla u škole. U tom vremenu, kada su čak i svećenici, zbog slabe opismenjenosti, s velikim poteškoćama čitali crkvene knjige, ljudi od nauke u Kordovi su podigli biblioteku koja se po veličini mogla usporediti sa velikom Aleksandrijskom bibliotekom’.