Piše: Jusuf Trbić…
U Bosni je vijekovao postojao kult poštovanja komšiluka, a Bosna je imala komšije koje su joj neprekidno radile o glavi. Kako nekad, tako i sad. Nakon odlaska Turske s ovih prostora, Bošnjaci su postali meta nezajažljivih velikonacionalnih planova i sa jedne i sa druge strane, a zemljica Bosna sanjani plijen provincijskih imperijalnih ambicija. Prvi korak je bio odvajanje pravoslavnih i katoličkih Bošnjaka od njihovih korijena, na čemu su velikonacionalne politike, i srpska i hrvatska, zdušno radile od polovine devetnaestog vijeka, a drugi ubijanje pamćenja Bošnjaka i njihovo svođenje na strano tijelo, koje treba uništiti. Najprije je uništeno sve što je ostalo iza Turaka, da kamen na kamenu nije ostao, ni bilo kakav trag o njima, uništene su građevine, srušene džamije, prekopana groblja, sve što je vrijedilo pretvoreno je u prah i pepeo, svuda. Vijekovi turske vladavine proglašeni su mrakom, sve što je nekada najnaprednija civilizacija donijela, prebrisano je i ugušeno, a zvanične knjige istorije, školski udžbenici, kulturološki i drugi tekstovi napunjeni su lažima i obmanama, po kojima su Bošnjaci islamizirani Srbi, Bosna tamni vilajet koji počiva na mržnji i prolijevanju krvi, a vrijeme turske vladavine isključivo teror, strah, zločin, nabijanje na kolac, otimanje djece, strahovlada divljih hordi, jad i čemer. Zaboravljena je činjenica da je bosansko društvo konstituisano znatno prije dolaska Srba na Balkan i da stanovnici Bosne ( po najnovijih genetskim istraživanjima) zapravo nisu Slaveni ( najstariji stanovnici Bosne, Iliri, Goti i Tračani u etnogenezi Bosanaca i Hercegovaca čine 64 posto, Kelti 15, Huni 6 posto, dok na Slovene otpada samo 15 posto. Zaboravljeno je da je Turska, u vrijeme ekspanzije, bila civilizacijski najnaprednija i najtolerantnija zemlja (zato su Jevreji i došli tu da žive, a ne u Evropu), izbrisana je sva duhovna i materijalna gradnja kojom je obogaćena svjetska kultura, ubijeno je pamćenje svega što je značilo dobro, napredno, progresivno, i čitav taj period pretvoren je u močvaru u koju su Bošnjaci sasvim potopljeni.
U izuzetnoj knjizi “Prokletstvo Muslimana” Nijaz Duraković je napisao :” Na osnovu tog dugo kultiviranog stereotipa, kojeg je i Evropa uglavnom bezrezervno prihvatala, stoljećima se ništa nije moglo čuti o bogatom duhovnom životu bosanskohercegovačkih Muslimana, o plejadi istaknutih naučnika, graditelja, pjesnika i književnika, briljantnih državnika i pravnika itd, koje su bosanskohercegovački Muslimani dali na dobrobit svoje domovine i cijelog Otomanskog carstva. Frapira činjenica da se od 1878-me, a naročito od 1918. do danas, sistematski uništavao svaki trag bogate muslimanske kulture, potupno prešućivala njena najznačajnija imena, eliminirao svaki pomen o mogućnosti formiranja muslimanskih kulturnih institucija, zataškavala stvarna historija toga naroda, a sve u duhu rezolutnog osporavanja njegovog nacionalnog identiteta.”
Bosna je u tursko doba bila važna za trgovinu sa Zapadom, u njoj su u tursko doba razvijeni važni gradovi, razvile su se brojne, pogotovo kulturne institucije, poboljšani su uslovi života (vodovodi, javne česme, čitaonice, hamovi i saraji, putevi i mostovi, važne građevine itd), a Bosna je toj velikoj kulturi i civilizaciji dala mnoga važna imena, od vojskovođa, državnika, dobrotvora ( među njima i devet velikih vezira i tri njihova nasljednika, deset vezira s tri tuga, deset admirala i namjesnika itd), do naučnika, vjerskih lidera, pjesnika i književnika. Još od 15. vijeka mnogi književni stvaraoci iz Bosne pišu na arapskomn, turskom i persijskom jeziku, ostavljajući neizbrisiv trag u kulturnoj istoriji te velike imperije. Pomenimo samo neke : Muhamed-paša Anđelović, Mevla Abdulkerim, Mahmud-paša Adni, Mevlana Ajas, Hasan Ziajia Mostarac, Ahmed Sudi, Vahdetija Ahmed Bošnjak, Derviš-paša Bajezidagić, Muhamed Nerkesija, Husein Lamekanija, pa Muhamed Musić Bošnjak, čuveni autor komentara Kur*ana, studija o logici, sintaksi, retorici i administraciji, zatim jedan od najvećih naučnika osmanskog doba Hasan Kafi Pruščak ( napisao jedanaest djela iz pet naučnih oblasti), pa Ibrahim Kazaz Bošnjak, Mehmed Bošnjak Mufetiš, istoričar Ibrahim Alajbegović Pečevi, šejh Kaimija i mnogi drugi. Nijaz Duraković je zapisao i zanimljivu zgodu iz Titovog vremena, koja na svoj način govori o tretiranju bošnjačke kulturne tradicije. Naime, sedamdesetih godina u posjetu Jugoslaviji stigao je Titov prijatelj, iranski šah Reza Pahlavi. Prije toga, kad se utvrđivao program posjete, šah je izrazio želju da posjeti rodnu kuću svog omiljenog pjesnika Fevzija Mostarca, velikog stvaraoca na persijskom jeziku. Domaćini su se našli u čudu! Niko živ nije znao za tog Fevzija. Najzad su našli jednog penzionisanog beogradskog profesora, Jevrejina, koji je to znao. Na brzinu su u Mostaru našli neku staru kuću koju su adaptirali, šah je bio zadovoljan, domaćini još zadovoljniji. Ali je trebalo još dosta vremena da se objavi Fevzijev “Bulbulistan”, pa smo tako saznali za tog pjesnika.
A drugi bosanski stvaraoci na orijentalnim jezicima još polako i teško izlaze iz mora zaborava.
Šejh Sejfija
Prije nekoliko godina došao sam na ideju da sakupim, koliko mogu, pjesme bošnjačkih pjesnika Bijeljine i Janje i da ih spasim od zaborava, a da istovremeno iznesem još jedan dokaz da smo mi živjeli na ovom tlu, da je ovo i naše, da smo bili i da ćemo biti. Tako je nastala Antologija bošnjačkog pjesništva ovoga kraja pod naslovom “Semberija u stihu i srcu.” Za naše uslove, bio je to pravi poduhvat, koji je podržalo i Federalno ministrarstvo kulture. Prvi na listi bio je šejh Sejfija, o kome je zapis ostavio Mustafa Grabčanović, bijeljinski hroničar, a nešto slično zapisao je i hafiz Abdulah Budimlija. Da nije bilo toga, o tom neobičnom čovjeku ne bi se skoro ništa znalo.
Muhamed Sejfudin (Ali Sejfija) Iblizović, poznat i kao Ebu-Lejs Zade ili šejh Sejfija) autor je prve zbirke poezije napisane u Bijeljini. Rođen je u Sarajevu, gdje je završio medresu, a zatim je studirao u Istanbulu i završio derviški studij u Bursi. U Sarajevu je, kao pripadnik halvetijskog tarikata, službovao u tekiji Jedileri i bio njen šejh. Bio je poznat kao uman i dobar govornik, držao je vaz u Carevoj džamiji, a narod je masovno dolazio da ga čuje. Pisao je u žanru “Teke širi” ( poezija tekija), kao i Abdurahman Sirrija, Ilhamija i, dobrim dijelom, kao Mejlija i Muhamed Fevzi. Bila je to kompleksna i neobično zahtjevna sufijska poezija, koja je podrazumijevala višestruko obrazovanje i od onih koji je pišu, i od onih koji je čitaju.. Osnovao je halvetijske tekije u Višegradu, Rudom, Bijeljini i Tuzli, u kojoj je i umro i tamo je sahranjen.
O njemu je Mustafa Grabčanović zapisao :
“Prvih godina austrougarske okupacije naselio se u Bijeljinu šejh Sejfulah Ebu-Lejs Zade Iblizović, rodom iz Sarajeva. Bio je mistik, nadaren pjesničkim darom i dobar propovjednik. Prema pričanju savremenika, bio je učesnik Hadži Lojine bune 1878. godine protiv austrougarske okupacije. Pripadao je derviškom redu Halvetija. Podigao je tekije u Donjoj Tuzli, Bijeljini, Višegradu i Rudom. Tekija u Bijeljini je bila u Jukić mahali, u današnjoj Ulici JNA, iza imanja Vaje Vasilića. Zgrada je bila prizemna, okružena zelenilom. Tu je vršen zikr – mistično bogosluženje, sve do iza Prvog svjetskog rata. Među (njegovim) muridima ( kandidat derviškog reda, sljedbenik jednog šejha) bili su viđeniji Bijeljinci : Zijah-beg Pašić, unuk Ali-paše Fidahića, Hasan Grabčanović, Kuki-beg Pašić, Osmo Handžić i dr. Šejh Sejfija se odselio oko 1885. godine u Tuzlu, gdje je osnovao halvetijski derviški red. U Tuzli je i umro 1307. godine po Hidžri, tj. 1889. godine n.e. Tekija je ukinuta oko 1927. godine, a zgrada je srušena poslije 1933. godine.”
Šejh Sejfija je u Bijeljini napisao divan ( zbirka poezije napisana po strogim pravilima) od hiljadu strana, što je za ono doba bio pravi poduhvat. O toj knjizi, čiji je naslov bio “Divani Sejfi”, zapis je ostavio i hafiz Abdulah Budimlija, koji kaže da je dio te zbirke uspio sačuvati Halil ef. Hujdurović, i to je predao Orijentalnom institutu u Sarajevu. Sam Budimlija je pronašao jednu zbirku Sejfijinih pjesama i predao je prof. Omeru ef. Mušiću, koji je pripremao opširan rad o ovom pjesniku. Budmlija piše i to da je Sejfija došao u Bijeljinu pod prezimenom Jabukčević, da bi se sakrio od austrougarskih vlasti, koje su ga tražile zbog učešća u pobuni. Kažu da je pisao i pjesme na bosanskom jeziku, a njegov “Divani Sejfi” prva je knjiga pjesama napisana u Bijeljini.
Umjetnost pisanja
U antologiji koju sam pomenuo, zapisao sam i ovo :
“Divanska poezija, kakvu je pisao šejh Sejfija, bila je dominantna vrsta pjesničkog izražavanja tokom cijelog trajanja Osmanske carevine, sve do velikih reformi 1830. godine, pokrenutih fermanom poznatim kao Hati Šerif od Gulhane. Bila je to visokoučena poezija, za čije je pisanje, ali i čitanje, bilo neophodno izuzetno obrazovanje, poznavanje filozofije, istorije, islamskog učenja, ali i arapskog, turskog i persijskog jezika. Ta je poezija bila puna alegorija i skrivenih značenja, arapskih i persijskih termina i simbola, a imala je vrlo strogu formu, sa obaveznim dijelovima ( tevhid, kasida, gazel, rubaija, epigrami, mesnevija, tarih itd) i za sve su važili izuzetno visoki kriteriji, koje su mogli ispuniti samo ljudi s najvišim obrazovanjem i talentom. Divanska poezija ima dva pravca – sufijski i laički. Ovaj prvi, nastao iz islamske filozofije – tesavvufa, razvio se od asketizma do sufizma, često izjednačavanog s misticizmom, i dao je niz značajnih autora, na čelu s Dželaludinom Rumijem, osnivačem mevlevijskog reda ( tarikata).”
Na kraju evo i jedne sačuvane pjesme šejha Sejfije, pod naslovom “Munadžat”.
Bože!
Pomoć Tvoju saputnikom narodu Bosne učini
Ovaj svijet je kao duboko more, jer šta drugo
jesu ovi pričini?
Ovaj Sejfija stalno plače u Bijeljini, takvo vrijeme
dočekasmo, ljudi postadoše nevjerni.
Dušmanin i neznalica se poštuje, bogobojazni
nevolju podnose, nemarnost svijetom odavno
vlada i bezbrižnost u željama otežalim od slada.
Tako Ti časti hiljadu i jednog Tvog imena,
Oprosti, pomozi Ti koji voliš praštati, otvori vrata
dobrote, o Plemeniti.
Nadam se da će, osim ovih oskudnih zapisa o Sejfiji, Bijeljinci jednom napraviti neki trajni biljeg, kao sjećanje na ovog značajnog čovjeka, i znak da su konačno počeli pamtiti i poštovati sopstvenu prošlost.