Atik džamija u Bijeljini, Stara, Carska ili džamija Sultan Sulejmana Zakonodavca, sagrađena je između 1520. i 1566. godine. Međutim, i pored istine i zvaničnih historijskih dokaza, mišljenja Komisije za očuvanje spomenika u BiH nastavlja se kontinuirano ponavljanje neistine da je Atik džamija u Bijeljini podignuta na temeljima pravoslavne crkve koji je očit primjer svojatanja i falsifikovanja prošlosti i ponavljanje istih priča iz 2003. godine.
Naime, početkom obnove ove džamije srušene 13. marta 1992. godine, u njenim temeljima pronađeni su kameni nadgrobni spomenici sa zapisima na ćiriličnom pismu i stilizovanim ornamentima, a vjerska i svjetovna vlast manjeg bh. entiteta, uz pomoć pojedinih stručnjaka, počela je dokazivanje da je džamija sagrađena na pravoslavnoj crkvi i groblju. Obnova džamije je zaustavljena, a multietnički tim arheologa oba entiteta počeo je iskopavanja koja je, pored ustupljene radne snage, jednim dijelom platila i Islamska zajednica. Nakon obavljenog istraživanja, obnova džamije nastavljena je tek nakon intervencije OHR-a, i danas je na raspolaganju vjernicima.
Tim stručnjaka sačinjavali su arheolozi mr Mirko Babić, dr Aleksandar Ratković, mr Milan Đurđević, mr Lidija Fekeža, arheolog Mirsad Sijarić, a konsultanti su bili prof. dr Enver Imamović i prof. dr Đorđe Janković. Izvršeni su svi potrebni terensko-istraživački radovi koji su, u roku od 15 dana, završeni 17. marta 2003. godine. U zapisniku arheološkog tima konstatovano je da na mjestu Atik džamije nisu pronađeni temelji nekog drugog objekta, a za nadgrobne spomenike pronađene u temeljima, zaključeno je da su prilikom izgradnje džamije, najvjerovatnije, dovezeni sa neke lokacije u okolini. Uzalud su stručnjaci istražili i napisali, uzalud je o tom istraživanju objavljena i brošura, a svi zaključci ušli i u Odluku Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH, kojom je maja 2003. Atik džamija, i prije rata pod zaštitom države, proglašena nacionalnim spomenikom BiH. Uzalud. I danas se pričaju iste priče, koje se ponavlja u nekim medijima.
U obrazloženju Odluke o proglašenju nacionalnim spomenikom, na osnovu istraživanja historičara Mustafe Grabčanovića, Hamdije Kreševljakovića i dr Adema Handžića dat je kraći historijski osvrt:
“Džamija je bila okružena prostranim grobljem, u koje su ukopavani znameniti Bijeljinci. U tursko-austrijskom ratu 1716-1718. godine, Bijeljinci su, nemajući tvrđave, koristili džamiju kao obrambeni bastion. Austrijanci su zauzeli Bijeljinu i ostali tu sve do Beogradskog mira 1739. godine. Prema nekim izvorima, džamija i hamam su tada bili teško oštećeni. Džamija je odmah nakon pada Bijeljine pretvorena u katoličku crkvu i sve od 1718. do 1739. godine Atik džamija je služila kao katolička crkva. Moguće je da je tada džamijska zgrada kvadratne osnove, dimenzija 12×12 m, produljena u pravcu sjeverozapada. Beogradskim mirom Bijeljina je ponovo došla pod vlast Otomanskog Carstva. Tada je obnovljena funkcija džamije i sagrađena drvena munara. Godine 1893. je izgrađena nova munara, a 1912. godine je povišena za još 10 metara i dodata je još jedna šerefa. Na ulazu u džamiju nalazio se natpis o njenoj obnovi 1893. godine. Na kamenoj ploči nad ulazom u džamiju bio je isklesan, krupnim neshi pismom, sljedeći tekst: “Ova časna Sultan Sulejmanova džamija obnovljena je 1311. h.g.”
Upravo istraživanje iz 2003. potvrdilo je ovakve tvrdnje, a istražena grobna mjesta oko džamije, nišani od zelenog kamena u obliku fesa, pokazali su da se radi o tijelima sahranjenim po muslimanskom običaju, a njihove kosti tokom istraživanja stavljene su u crne plastične vreće. Petnaest posmrtnih ostataka MIZ Bijeljina je ponovo sahranio, ovaj put pored desnog zida najstarije džamije u Bijeljini. Na kraju, treba podsjetiti da su komunistički vlastodršci za uzetih tri dunuma vakufa Atik džamije u centru grada, te malu i veliku kiraethanu, gdje su izgrađene zgrade Suda i Doma omladine, Islamskoj zajednici velikodušno dali prostor od 30 m2, gdje je i danas sjedište MIZ Bijeljina. Također, za uzetih deset dunuma vakufa Janjica džamije, gdje su izgrađeni stambeni blokovi i Zelena pijaca, dat je skromni plac na kojem je tada prebačena, a prošle godine obnovljena Janjica džamija.
Hadži hafiz Abdulah ef. Budimlija, dugogodišnji imam i hatib, te hroničar Atik džamije, zapisao je u svojim djelima:
“Površina harema oko džamije iznosila je preko 4 dunuma, na kojem je bilo turbe rahmetli Sadikage binbaše, sa još dvije djevojke, i dva ograđena mezarja. U jednom su bili pokopani Begzadići, današnji Salihbegovići, a u drugom Mujaga Hadžibeganović, Abdullatif ef. Bulić, muallim, i Hadži Mešo, imam Atik džamije. Uz lijevu stranu džamije bili su mezari sa nišanima dvojice bijeljinskih muderrisa, rahmetli Hasana ef. Muslimovića, rođenog u Orahovici kod Gračanice, preselio 1905. g. i Salih – Rifki ef. Hadžijusufovića iz Zvomika, preselio 1933. g. Do njih je bio mezar rahmetli Hase Muradbegovića, čijeg su oca rahmetli Ibrahimbega ubili četnici 1942. godine na najgrozniji način. Do njihovih nogu je bio mezar rahmetli Muradbega Pašića, koga su partizani ubili u Zagonima 1943. g. kao uglednog građanina, a nakon što je tijelo pronađeno ukopan je 1944. g. Sa desne strane Atik džamije nalazi se zgrada Suda, koja je jednim dijelom izgrađena na haremu vakufa Atik džamije, a sa lijeve strane je izgrađen Omladinski dom na mjestu gdje su bila dva vakufska objekta, velika i mala kiraethana.”
OBRAZLOŽENJE KOMISIJE ZA OČUVANJE NACIONALNIH SPOMENIKA
UVOD
Na osnovi Zakona o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2, stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa članovima V i VI Aneksa 8., Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (u daljem tekstu Aneks 8.) kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.
Komisija je primila peticiju od strane Medžlisa Islamske zajednice Bijeljina za Atik džamiju u Bijeljini, dana 25. 12. 2002. godine a 18. 03. 2003. godine peticiju od strane Mjesne zajednice Stari grad i Centar Opštine Bijeljina za arheološko nalazište na temeljima Atik džamije u Bijeljini i pristupila provođenju postupka za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom, u skladu sa članom V, Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i članom 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika.
II – PRETHODNI POSTUPAK
U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom izvršenje uvid u:
• Dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra (Prepis posjedovnog lista Opština Bijeljina sa kopijom katastarskog plana),
• Podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji l drugoj vrsti radova na dobru,
• Historijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korištenja dokumentacije u sklopu ove odluke.
Na osnovi uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđenoje sljedeće:
1. Podaci o lokalitetu
Lokacija
Atik (Stara džamija, Carska džamija, ili Sultan Sulejmana Zakonodavca) džamija sa haremom i turbetom u Bijeljini bila je smještena u centru bijeljinske čaršije. Bila je izgrađena na zemljištu označeno kao k.č. broj 3247, k.o. Bijaljina II, upisana u posjedovni list broj 3708, vlasništvo Medžlisa Islamske zajednice u Bijeljini, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.
Historijski podaci
Bijeljina, koja se nalazi u centru Semberije prvi put se spominje 1446. godine, a od 1634. godine je sjedište kadiluka. Atik džamija je najstarija džamija u Bijeljini . U svom imenu sadrži oznaku stare džamije, u narodu je poznata i kao Carska džamija, a u pisanim izvorima se spominje ime tadašnjeg vladara Sultana Sulejmana Veličanstvenog, poznatog i kao Zakonodavac. Džamija je sagrađena između 1520. i 1566. godine. U blizini džamije je bio sagrađen hamam, a oko džamije i hamama je bio iskopan jarak sa palisadama, odakle se Čaršija u slučaju potrebe mogla braniti. Džamija je bila okružena prostranim grobljem, u koje su ukopavani znameniti Bijeljinci. U tursko-austrijskom ratu 1716.-1718. godine, Bijeljinci su, nemajući tvrđave, koristili džamiju kao obrambeni bastion. Austrijanci su zauzeli Bijeljinu i ostali tu sve do Beogradskog mira 1739. godine. Prema nekim izvorima džamija i hamam su tada bili teško oštećeni. Džamija je odmah nakon pada Bijeljine pretvorena u katoličku crkvu i sve od 1718. do 1739. godine Atik džamija je služila kao katolička crkva. Moguće je da je tada džamijska zgrada kvadratne osnove produljena u pravcu sjeverozapada. Beogradskim mirom Bijeljina je ponovo došla pod vlast Otomanskog Carstva. Tadaje obnovljena funkcija džamije i sagrađenaje drvena munara. Godine 1893. je izgrađena nova munara, a 1912. godineje povišena zajoš 10 m i dodatajejoš jedna šerefa. Na ulazu u džamiju nalazio se natpis o njenoj obnovi 1893. godine. Na kamenoj ploči nad ulazom u džamiju bio je isklesan krupnim neshi pismom sljedeći tekst: “Ova časna Sultan Sulejmanova džamija obnovljena je 1311. godine”.
Sve do početka II svjetskog rata postojalo je staro mezarje uz Atik džamiju, a kada su vlasti zabranile pokopavanje uz džamiju, dio nišana je prenesen na periferiju grada, a dio je utonuo. Na velikom dijelu mezarja nakon II svjetskog rata sagrađeni su novi objekti. Mnogi nišani su imali natpise, koji su uništeni ili zatrpani prilikom nivelacije džamijskog harema pred početak II svjetskog rata. Samo je nekoliko preostalo na južnoj strani džamije.
Nedaleko od Atik džamije u staroj čaršiji Bijeljine nalazilo se turbe binbaše Sadikbega. U predanjima postoje dvije verzije o njemu. Prva kaže da je Sadikbeg poginuo negdje na Savi da je otuda donešen u Bijeljinu i pokopan na tom mjestu 1171. godine, poginuvši kao turski oficir braneći ulazak princa Eugena Savojskog sa austrijskom voskom. Druga verzija je da je nakon austrijskih razaranja imao velike zasluge za grad Bijeljinu, popravivši ga i da mu je zbog toga podignuto turbe. Do 1826. godine turbe je bilo ograđeno samo daskama, a onda je ozidano ciglom. Godine 1968., s obzirom da je regulacionim planom bilo predviđeno njegovo rušenje, turbe je izmješteno u blizinu Atik džamije, 10 m sjeveroistočno od munare.
Objekat Atik džamija i turbe su u potpunosti srušeni 13. marta 1993. godine. Materijal je u cijelosti odnešen sa prostora džamijske cjeline. Na zahtjev Medžlisa Islamske zajednice Bijeljina organ Opštine Bijeljina nadležan za poslove urbanizma izdao je odobrenje za rekonstrukciju džamijske cjeline. Projektnu dokumentaciju je izradila građevinska organizacija “Rad” A.D. Bijeljina, a odgovorni projektantje Izić Mirsad, dipl. ing. arh.
Prilikom građevinskih radova na iskopu za temelje nove džamije pronađeni su ostaci temelja starog objekta. Tada su obustavljeni dalji radovi na izgradnji objekta i oformljen je tim za arheološka istraživanja lokaliteta Atik džamije. Tim su sačinjavali arheolozi: mr. Mirko Babić, dr. Aleksandar Ratković, mr. Milan Đurđević, mr. Lidija Fekeža, Mirsad Sijarić. A konsultanti su bili prof. dr. Enver Imamović i prof. dr. Đorđe Janković. Izvršeni su svi potrebni terensko-istraživački radovi u roku od 15 dana a završeni su 17. marta 2003. godine. U zapisniku arheološkog tima konstatovano da na mjestu Atik džamije nisu pronađeni temelji nekog drugog objekta. U toku jer izrada konačnog izvještaja o arheološkim radovima, kojim će biti detaljno opisani nalazi.
2. Opis spomenika
Arhitektura
Atik džamija je spadala među Ijepše jednoprostorne džamije u Bosni. Unutrašnje dimenzije džamije iznosile su 11,5 x 21,5 m sa zidovima debljine 1,0 m. Visina objekta do strehe je bila 7,55 m a visina munare 30,50 m. Pripadala je tipu jednoprostornih džamija natkrivenih četvorovodnim krovom. Objekat je imao dva pojasa prozorskih otvora, bio je zidan dijelom blokovima od kamena pješčara, dijelom ćerpičem, a dijelom opekom tulom. Munara je zidana punom opekom. Fasada džamije je bila malterisana. Džamija je pokrivena četverovodnim krovom, izvedena je klasična drvena krovna konstrukcija tipa dvostruke vješaljke, a kao pokrov je korišten crijep. U tlocrtnoj dispoziciji je rješenje sa unutrašnjim jedinstvenim molitvenim prostorom sa galerijom mahfila, dispoziciono rješenje veoma često kod jednoprostornih džamija pod četverovodnim krovom. Tavanica je rađena kao drveni svod postavljen u smjeru sjeverozapad – jugoistok, slično unutarnjem rješenju Magribija džamije u Sarajevu.
Džamija je bila centralna građevina, a prostor za molitvu je bio veoma prostran. Sofe su bili natkrivene jedinstvenim krovom sa središnjim dijelom džamije. U osnovi džamije vidljivi su historijski slojevi. Prvobitna džamija je bila kvadratične osnove i vjerojatno imala otvorene sofe sa drvenim stupovima. Vjerojatno su pri pretvaranju džamije u crkvu sofe zatvorene, kako bi se dobio jedinstven prostor. Prednji zid kojim su sofe zatvoren zadržan je sve do rušenja džamije 1993. godine. Ulaz je bio na sjeverozapadnoj strani. Mahfilu se pristupalo iz ulaznog prostora sofa, preko zavojitog drvenog stepeništa, pozicioniranog uz unutrašnju stranu sjeveroistočnog zida desno od ulaznih vrata. Na toj istoj strani ispod mahfila su se nalazila vrata za munaru. Munara je bila smještena na jugozapadnoj strani objekta. U osnovi je bila osmougaona a pri vrhu, iznad druge šerefe je prelazila u krug. Završavala se alemom. Imala je dvije šerefe. To je bila prva džamija izgrađena sa takvom munorom u Bosni l Hercegovini. U centru munare su bile spiralne drvene stepenice koje su vodile do šerefe. U osovini džamije koja prolazi kroz mihrab mahfil je imao polukružan istak za mujezina.
U enterijeru su se nalazili mihrab na jugoistočnoj strani i mimber na jugozapanoj strani džamije. Mihrab je bio kameni, rađen u kamenu pješčaru, a mimberje bio drveni.
Prozorski otvori su postavljeni u dva niza na svakoj od fasada. Na sjeveroistočnoj fasadi bila su postavljena po tri prozora u dva niza,a na jugozapadnom zidu dva prozora u dva niza, na mihrabskom zidu dva su prozora u gornjem a dva u donjem pojasu, dok su na ulaznoj fasadi u gornjem pojasu postavljena tri prozorska otvora a u donjem pojasu postavljena dva prozora i portal. Prozorski otvori su bili pravougaoni.
3. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
Atik džamija je bila jako oštećena 1716. godine. Austrijanci su 1718. godine preuredili u crkvu. Godine 1758./59. godine objektu je vraćena izvorna namjena i napravljena je drvena munara.
Sljedeća adaptacija koja je bila 1893./94. sazidana je munara od cigle sa jednom šerefom, a 1912. munaraje dozidana i napravljenajejošjedna šerefa.
Godine 1962. Atik džamija je još jednom popravljana. Tada su uglavnom rađeni radovi na popravci fasade, i to malterisanje i bojenje fasade.
Zadnji arheološko-istraživački radovi su rađeni u martu 2003. godine. Ovoje njihov izvještaj:
“Kameni blokovi su najvećim dijelom rezani od mekog, vjerovatno majevičkog, kamena pješčara. Na mnogima od blokova vidjeli su se tragovi rezanja kamena kamenorezačkom pilom. Dva velika komada, u stvari, veliki stećci su bili od crvenog tvrdog krečnjaka, porijeklom iz okoline Zvornika. Najveći dio blokova od mekog pješćara je bio, više ili manje pažljivo oklesan u obliku kocke i kvadra, raznih veličina. Nekoliko komada je bilo u obliku stećaka, zatim u obliku spomenika sličnim stećcima, od kojih su neki bili i ukrašeni, raznim motivima (spiralama, stiliziranim Ijudskim likom). Nekoliko stećaka je također bilo ukrašeno motivom mača. Na 17 cijelih i fragmentiranih komada ustanovljeni su natpisi na ćiriličnom pismu. Dio iskopanog kamenog materijala je već bio prevežen u obližnju šljunkaru, dio je još ostao na terenu u trenutku početka arheoloških radova, a vrlo mali dio kamenih temelja je ostao na mjestu neiskopan.
Istraženo je područje temelja i unutar temelja džamije. Istovremeno je izvšeno čišćenje preostalih zidova. Uz zidove džamije i u njihovoj neposrednoj okolini pri ispitivanju temelja sa vanjske strane konstatirani su ukopi iz osmanskog perioda. Nekoliko grobova je imalo santrače, a ostali su imali samo sačuvane ili tokom dugog vremenskog perioda slomljene nišane. Svi nišani i njihovi dijelovi su bili od zelenog tufa, nekoliko nišana sa turbanom l fesom koji su bili izrađeni od druge vrste kamena. Ostalo je da se ispita na temelju analogija kojem vremenu su nišani pripadali. Pri čišćenju zidova l među odvezenim kamenjem iz temelja u šljunkaru, koji je temeljito pregledan nađeni su dijelovi oslikanih zidnih površina. Na terenu je bila Milica Kotur, konzervator Zavoda za zaštitu kulturnog naslijeđa Republike Srpske i dala je izvješataj o nalazima. Za sada nisu determinirani niti stil, niti vrijeme tih oslikanih dijelova, samo je sigurno da se radi o vegetabilnim motivima.”
Sadašnje stanje lokaliteta
Atik džamija je u potpunosti srušena 13. marta 1993. godine. Svi fragmenti su uklonjeni sa lokacje i odveženi u nepoznatom pravcu. Prilikom arheoloških iskopavanja marta 2003. godine arheolozi su naišli na temelje stare džamije, koji su bili od kamenih blokova različite veličine, neki od njih sa natpisima. Najveći broj nađenih kamenih blokovaje izmješten u Muzej grada Bijeljine, gdje su u toku dodatna istraživanja.
III ZAKLJUČAK
Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluka o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom, usvojene na IV sjednici Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika održanoj od 03. do 09.09.2002. godine, Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijima:
A) Vremensko određenje
B) Historijska vhjednost
E)Simbolička vrijednost
ii. Sakralna vrijednost, iii. Tradicionalna vrijednost,
F)Ambijentalna vrijednost
ii. Značenje u strukturi i slici grada, iii. Objekat ili skupina objekata je dio cjeline ili područja
G)lzvornost
v. Položaj i smještaj u prostoru vi. Duh i osjećanja
Sastavni dio ove odluke su:
– kopija katastarskog plana
– z.k. izvadak, posjedovni list
– fotodokumentacija
– grafički prilozi
Korištena literatura:
1953. Kreševljaković, Hamdija, Stari gradovi, Naše starine, br. I, Sarajevo 1953, strana 14.
1998. Mujezinović, Mehmed, Islamska epigrafika u BiH, knjiga II, Sarajevo 1998, strana 156.